Του Παναγή Παγαγιωτόπουλου
Τι ήταν αυτό που έκανε ένα δοκίμιο για τη μεσαία τάξη με τιτλο:«Οι περιπέτειες της μεσαίας τάξης», να γίνει best seller; Πώς ένα επιστημονικό βιβλίο έγινε γνωστό από στόμα σε στόμα; Ο Παναγής Παναγιωτόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνιολογίας/ΤΠΕΔΔ-ΕΚΠΑ, στο βιβλίο του «Οι περιπέτειες της μεσαίας τάξης», που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Επίκεντρο, με χειρουργική ακρίβεια ανατόμου μελετά την πορεία των μεσαίων οικονομικά στρωμάτων στην Ελλάδα και δημιουργεί, «έναν καθρέφτη» της μεταπολιτευτικής ιστορίας μας.
Με αφορμή αυτό το απολαυστικό βιβλίο, αλλά και με την ευκαιρία που δίνει η πρόσφατη επανακυκλοφορία του δοκιμίου του «Το γεγονός: Γιατί η 11η Σεπτεμβρίου άλλαξε τον κόσμο» (Εκδ. Οξύ), μίλησαμε μαζί του για το ρόλο της μεσαίας τάξης σήμερα, αλλά και για το πολιτικό σκηνικό όπως διαμορφώνεται 11 χρόνια μετά τη μεγάλη οικονομική κρίση και την πανδημία.
Η ακτινογραφία της μεσαίας τάξης στην Ελλάδα
Η μεσαία τάξη ήταν ο αδιαμφισβήτητος πρωταγωνιστής στην ανάπτυξη του μεταπολεμικού κόσμου. Πώς αποδυναμώθηκε μετά την οικονομική κρίση του 2008;
Θα έλεγα ότι στο μεταπολεμικό κόσμο ο κοινωνικός πρωταγωνιστής της ανάπτυξης είναι περισσότερο η εργατική τάξη, τα λαϊκά στρώματα. Και, πράγματι, αυτές είναι οι κοινωνικές δυνάμεις που με μεγάλη ταχύτητα θα μεταμορφωθούν σε κάτι που θα ονομάζαμε «μικροαστικά στρώματα», και, με περισσότερο πολιτισμικούς όρους, σε «μεσαία τάξη». Aυτό συνέβη και στην Ευρώπη και στην Αμερική, με διαφορετικό τρόπο σε κάθε ήπειρο.
Για να έρθουμε στα δικά μας τώρα, τα ελληνικά μεσαία στρώματα επικρατούν -ίσως να θριαμβεύουν κιόλας- στις δεκαετίες του ’80 και του ’90 μέσα από μια πολυπαραγοντική και σύνθετη διαδικασία. Μέσα από τη σύγκλιση πολλών πραγμάτων που έχουν να κάνουν με τη διεθνή θέση της χώρας, τα ευρωπαϊκά προγράμματα, τη μικρο-ιδιοκτησία, τον πολιτικό εκδημοκρατισμό του ’74 και τον παράλληλο εκσυγχρονισμό των κοινωνικών σχέσεων, το απόθεμα δυναμικής και πλούτου που είχε συσσωρευθεί μεταπολεμικά, μέσα από τη σύγκλιση όλων αυτών θα λέγαμε ότι στα 90s η Ελλάδα «απέκτησε» μια εύρωστη και εξαιρετικά μαζική μεσαία τάξη. Με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, την εξάρτησή της από τον κρατικό δανεισμό για να αναφέρουμε ένα αρνητικό, αλλά και την υιοθέτηση του φιλελευθέρου-ευδαιμονιστικού πολιτισμικού υποδείγματος για να πούμε κάτι πιο θετικό.
Η κρίση του ’08-’10 τόσο σε επίπεδο εισοδημάτων όσο και επίπεδο συναισθημάτων ήταν η καταλυτική στιγμή της αργοπορημένης μα πραγματικής εισόδου της ελληνικής κοινωνίας στην παγκοσμιοποίηση. Σε ένα σύστημα-φαινόμενο δηλαδή, που, μεταξύ άλλων, θα αποδιαρθρώσει τα μεσαία στρώματα των κοινωνιών του παλιού καπιταλισμού και εν γένει τις κοινωνικές ταυτότητες. Αυτή η βίαιη είσοδος της Ελλάδας στο νέο παγκόσμιο σύστημα συρρίκνωσε και πλήγωσε τη μεσαία τάξη, δεν την εκμηδένισε όμως.
«Είμαστε στην αρχή μιας βουβής, παγκόσμιας μεγάλης κρίσης. Δεν ξέρω αν η κρατική παρέμβαση που γίνεται με διάφορους τρόπους είναι αρκετή για να την ανασχέσει. Θα μπορούσε βέβαια αυτή η κρίση να έχει το σχήμα V της έντονης ανάκαμψης μετά την απότομη πτώση»
Πώς αποκρυσταλλώνεται αυτό πολιτικά; Αυτή η συρρίκνωση άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο ψήφιζε η μεσαία τάξη;
Η μεσαία τάξη είναι μια χαλαρή έννοια έτσι και αλλιώς. Όσο πιο εύρωστη και όσο πιο ογκώδης είναι τόσο περισσότερες ταυτότητες χωράει μέσα της, τόσο πιο μεγάλες είναι οι εσωτερικές της διαφοροποιήσεις. Είναι λοιπόν φυσικό να μην ακολουθεί μια ενιαία εκλογική συμπεριφορά. Αυτό που μπορούμε να πούμε, όμως, είναι ότι οι ψηφοφόροι της συνέκλιναν επί δεκαετίες στο γνωστό μας ελληνικό δικομματισμό.
Ο κορμός της μεσαίας τάξης που μοίραζε τις ψήφους του ανάμεσα σε ΠΑΣΟΚ και ΝΔ επί δεκαετίες, είδε τα κόμματα αυτά να συμπίπτουν ολοένα και περισσότερο σε στρατηγικά ζητήματα για τη χώρα καθώς βγαίναμε από τη δεκαετία του ’80 και οδεύαμε προς τη νέα χιλιετία.
Ο διπλός, όπως ονομάστηκε, εκλογικός σεισμός του 2012 είναι αυτός που μέσα από την ανάδειξη ριζοσπαστικών και άλλων ακραίων κομμάτων έδειξε ότι ο δικομματισμός και η σύγκλιση προς το κέντρο είναι μια πεπερασμένη υπόθεση και άνοιξε για μία δεκαετία ένα καινούριο πεδίο του εκλογικού και πολιτικού ανταγωνισμού, που εκπροσωπήθηκε κυρίως από τη διακυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, αλλά και από την ύπαρξη ακραίων δυνάμεων, όπως η Χρυσή Αυγή. Αυτά ήταν τα δείγματα της αποδιάρθρωσης της εκλογικής συμπεριφοράς της μεσαίας τάξης και της βαθιάς κοινωνικής της κρίσης.
Σήμερα, μέσα από την προοπτική μιας κάποιας ανανέωσής της και μιας σχετικής επιβίωσης του οράματος των μεσαίων στρωμάτων, βλέπουμε να επανέρχεται για παράδειγμα ένα κόμμα που πολλοί το θεωρούσαν τελειωμένο, το ΚΙΝΑΛ.
Η κοινωνική σύνθεση, και αυτό να το κρατήσουμε ως κανόνα, δεν αποτυπώνεται με μηχανιστικό τρόπο ποτέ στα εκλογικά αποτελέσματα και επίσης η χαμηλή πολιτικοποίηση των ανθρώπων τούς κάνει να συμπεριφέρονται εκλογικά με έναν τρόπο που δεν περιλαμβάνει απαραίτητα μια σκληρή ταύτιση με τους φορείς που επιλέγουν. Άρα, θα έλεγα, ότι μπορούμε να συνδέσουμε την εκλογική συμπεριφορά των μεσαίων στρωμάτων με την ταυτότητα και τη δυναμική τους, αλλά δεν υπάρχει κάποιος αυτοματισμός. Καλό είναι να ξέρουμε ότι τα δύο πεδία είναι διακριτά και ότι δεν υπάρχει μεταφορά μιας ταυτότητας, μιας ανάγκης κοινωνικής, στρωματικής, ταξικής στο πολιτικό πεδίο.
Πάντως, να το ξαναπούμε, όταν τα μεσαία στρώματα βρέθηκαν σε μεγάλη κρίση κοινωνικής καθόδου, άρχισαν να εγκαταλείπουν τους παραδοσιακούς τους φορείς, που ήταν το ΠΑΣΟΚ και η Νέα Δημοκρατία. Αυτό το είδαμε στις αρχές της δεκαετίας του ’10 με τα μνημόνια και την ευρύτερη κρίση που είχε πλήξει την ελληνική κοινωνία.
«Όταν η ζωή δεν βγάζει νόημα, κάθε εναλλακτική πολιτική πρόταση μοιάζει ενδιαφέρουσα, από τις πιο αθώες μέχρι τις πιο ολοκληρωτικές», εξηγεί ο κοινωνιολόγος Παναγής Παναγιωτόπουλος.
Μια δεκαετία μετά, τα μεσαία στρώματα έχουν αρχίσει και αλλάζουν και πάλι συμπεριφορά;
Ναι, αλλά χωρίς αυτό να σημαίνει ότι επιστρέψαμε στην κοινωνική σύνθεση και στην κοινωνική συμφωνία της δεκαετίας του ’90 ή του ’80. Είναι πολύ νωρίς για να πούμε ότι θα ξαναζήσουμε εποχές ΠΑΣΟΚ-ΝΔ. Όμως, ναι, κάτι έχει αρχίσει και αλλάζει σε σχέση με τη δεκαετία της κρίσης. Εξάλλου, σε έναν βαθμό, η πολιτική ζωή, χωρίς αυτό να είναι κάτι οριστικό, έχει ειρηνεύσει, όπως έχει ειρηνεύσει και η κοινωνική ζωή. Έχει μειωθεί ο όγκος βίας και η ευκολία με την οποία χρησιμοποιούνταν τη δεκαετία του ’10. Αυτό έχει να κάνει και με μια κοινωνική προσδοκία για μια κοινή ζωή, με πολλές διαφορές, με εξατομικεύσεις και με διασπορά των συναισθημάτων και των βουλήσεων των ανθρώπων, βεβαίως. Μια ζωή μέσα στο πλαίσιο ανθρώπων που έχουν συνείδηση ότι μοιράζονται τον ίδιο κόσμο.
Όταν η μεσαία τάξη βρέθηκε σε πολύ μεγάλη κρίση, αναπτύχθηκε ένα εμφυλιοπολεμικό συναίσθημα που διέρρηξε τον κοινωνικό δεσμό. Αυτό έχει υποχωρήσει, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι γυρίσαμε στις εποχές της χαρωπής, αισιόδοξης και επελαύνουσας μεσαίας τάξης.
Η μεσαία τάξη στην Ελλάδα παραμένει αρκετά διαιρεμένη, όπως σε όλη την Ευρώπη, ανάμεσα σε αυτούς που είναι οι κερδισμένοι της παγκοσμιοποίησης, δηλαδή αυτοί που μπορούν και διεθνοποιούν τη ζωή τους, τα επαγγέλματά τους και τις αμοιβές τους, και σε αυτούς που είναι οι χαμένοι, οι οποίοι είναι εγκλωβισμένοι στις γειτονιές και τα χωριά, στις κωμοπόλεις, σε μια ζωή κάπως στενή και χωρίς πολλές διεξόδους.
Απλά, τα τελευταία χρόνια, μετά το 2019 με τη νίκη του Μητσοτάκη, αλλά και με την ανάπτυξη του ΚΙΝΑΛ σήμερα υπό τον Ανδρουλάκη, βλέπουμε ότι στο πολιτικό επίπεδο αρχίζει και διαφαίνεται ξανά μία ειρηνική προοπτική και ίσως κάποιες ελπίδες για τη συμμετοχή σε ένα σύμπαν ευδαιμονιστικών προσδοκιών και όχι μόνον ανασφάλειας.
Αυτή η υπόσχεση ευδαιμονίας είναι που κάνει τα άκρα να υποχωρούν; Ο λαϊκισμός δεν βρίσκει πεδίο να αναπτυχθεί;
Πράγματι, όταν υπάρχει μια υπόσχεση για κάποια ευδαιμονία και η κοινωνία διέπεται από ένα εθνικό σχέδιο που κάνει τη ζωή των ανθρώπων να βγάζει νόημα, τα μεσαία στρώματα δεν βρίσκουν πεδίο για να πάνε ούτε στον πολιτικό ανορθολογισμό, ούτε στον πολιτικό βολονταρισμό, ούτε διεκδικούν τη ριζική αλλαγή της κοινωνίας.
Όταν η ζωή δεν βγάζει νόημα, κάθε εναλλακτική πολιτική πρόταση μοιάζει ενδιαφέρουσα, από τις πιο αθώες μέχρι τις πιο ολοκληρωτικές.
«Νομίζω ότι η στροφή του ΣΥΡΙΖΑ προς το κέντρο που έγινε με κάποιον τρόπο δεν ήταν ποτέ ολοκληρωμένη. Δεν έχουμε δει τους διανοούμενούς του να ψάχνουν να βρουν τις αιτίες και τις διαδικασίες που ευθύνονται για την αποτυχία του»
Τι έφερε αυτή την ειρήνευση τα τελευταία χρόνια;
Νομίζω ότι την έφερε η διάψευση, η εξάντληση και η αποτυχία των ριζοσπαστικών προσδοκιών που είχαν καλλιεργηθεί. Και το γεγονός επίσης ότι το ριζοσπαστικό αίτημα, που ήταν αυθεντικότατο, τουλάχιστον στην ηγεσία και τους διανοούμενους, για παράδειγμα του ΣΥΡΙΖΑ, φάνηκε ότι δεν ανταποκρίνεται στις πραγματικές επιθυμίες των ανθρώπων. Δηλαδή, ούτε ο αντισυστημισμός ήταν ένα ψέμα, ούτε οι επαναστατικές ροπές ήταν μια απάτη. Ήταν μια αυθεντική, ριζοσπαστική, ακραία πολλές φορές ιδεολογία, η οποία αν εφαρμοζόταν θα είχε πάρα πολύ συγκεκριμένες συνέπειες στη ζωή των ανθρώπων. Η άνοδος όμως του ΣΥΡΙΖΑ στην εξουσία έγινε από στρώματα τα οποία ήθελαν να βελτιωθεί η ζωή τους και όχι να αλλάξει ριζικά η κοινωνία και ο προσανατολισμός της χώρας. Το γεγονός ότι δεν μπορούσε να βελτιωθεί η ζωή τους, αλλά και το γεγονός ότι αν ακολουθούσαν την ιδεολογία αυτή θα έπρεπε να πετάξουν και να ξεχάσουν πάρα πολλά από τον ευδαιμονισμό τους, εξάντλησαν σε μεγάλο βαθμό αυτό το πιεστικό, έντονο και ριζοσπαστικό φορτίο, το οποίο πολλές φορές έπαιρνε και εμφυλιοπολεμικές αποχρώσεις.
Τι σημαίνει η δυναμική επιστροφή του ΠΑΣΟΚ
Το γεγονός ότι το ΚΙΝΑΛ μπήκε ξανά δυναμικά στο κάδρο είναι αποτέλεσμα των εσωτερικών ανακατατάξεων που έφερε η τραγική απώλεια της Φώφης Γεννηματά ή αυτή η περιβόητη επιστροφή του ΠΑΣΟΚ δείχνει κάτι για το μάλλον της σοσιαλδημοκρατίας;
Νομίζω ότι είναι πολλά πράγματα μαζί. Πρέπει να το πιστώσουμε και στην προσωπικότητα του Ανδρουλάκη, ο οποίος είναι ένας πραγματικά νέος αρχηγός που δεν βαρύνεται από ένα ενοχλητικό lifestyle κανενός είδους, είναι σημαντικό αυτό. Ο Ανδρουλάκης έχει πολιτική εμπειρία, αλλά χωρίς να έχει να του καταμαρτυρήσει κανένας τίποτα για τη διακυβέρνηση παλιότερα. Παράλληλα, είναι και η αίσθηση αποκατάστασης μιας άδικης κρίσης που έχει γίνει για το ΠΑΣΟΚ σε ευρύτατο επίπεδο. Σε αυτό σίγουρα έπαιξε καταλυτικό ρόλο ο τραγικός θάνατος της Φώφης Γεννηματά και η γενναία της στάση απέναντι στον καρκίνο. Και, τέλος, είναι το γεγονός ότι η Ευρώπη συνολικά, αλλά και οι ΗΠΑ, με ευκαιρία την πανδημία, ξαναβλέπουν με άλλο μάτι κάποιες πτυχές της κρατικής παρέμβασης στην οικονομία και την κοινωνία, οι οποίες για πολλά χρόνια είχαν μπει στο περιθώριο. Οπότε, πρόκειται στην πραγματικότητα για μια τριπλή πληροφορία: ένας ενδιαφέρον άνθρωπος στην ηγεσία, μία αποκατάσταση της φήμης και του κύρους του ΠΑΣΟΚ στην κοινωνία, μαζί με κάποια νοσταλγία που δεν ξέρουμε για πόσο θα αντέξει, συν το γεγονός ότι σε παγκόσμιο επίπεδο η κρατική παρέμβαση ξαναγίνεται επίκαιρη. Όλα αυτά δίνουν μια ευκαιρία σε αυτόν το χώρο να ανακτήσει τις δυνάμεις του και να διεκδικήσει με κάποιες αξιώσεις το ενδεχόμενο να είναι ένας από τους ισχυρούς πόλους του κομματικού συστήματος.
ΕΠΕΝΔΥΤΗΣ
Πηγή: iefimerida.gr
